CEOs και στελέχη κορυφαίων επιχειρήσεων στην Ελλάδα, καθώς και δύο επιχειρηματίες, που οι startups τους εξελίχθηκαν ραγδαία σε ανταγωνιστικές διεθνείς αγορές, περιέγραψαν τις απόψεις τους για τα νέα μοντέλα ηγεσίας και για την αξία της εμπιστοσύνης, της ενδυνάμωσης, αλλά και της αποδοχής της διαφορετικότητας στο εργασιακό περιβάλλον, κατά τη διάρκεια του 6ου WIB Forum, με τίτλο «Elevating Together: Empowerment fueling Growth», που διοργάνωσε η Επιτροπή Women in Business του Ελληνοαμερικανικού Εμπορικού Επιμελητηρίου. Μοιράστηκαν δε και τις προσωπικές τους ιστορίες για ανθρώπους και στιγμές που τους ενδυνάμωσαν στην πορεία τους.
Μεγαλώνοντας μέσα στη διαφορετικότητα. Ιστιοπλόος ή μάνατζερ
Ο Νίκος Κουμέττης, πρόεδρος Europe Operating Unit της Coca Cola Company, γεννήθηκε και μεγάλωσε, όπως λέει, μέσα στη διαφορετικότητα: ο πατέρας του είναι Κύπριος, που εργαζόταν στο Χαρτούμ του Σουδάν, όπου έζησε για χρόνια και ο ίδιος, η μητέρα του Ελληνίδα, η γυναίκα του Εβραία και έχει ζήσει σε τρεις ηπείρους. «Για εμένα ήταν από παλιά πολύ ξεκάθαρο ότι μια υγιής επιχείρηση πρέπει να έχει διαφορετικότητα. Αυτό μου έγινε ιδιαίτερα σαφές όταν έζησα στον Καναδά, όπου η διαφορετικότητα βρίσκεται σε τελείως διαφορετικό επίπεδο: ειδικά στο Τορόντο όλοι μιλάνε αγγλικά με προφορά, προέρχονται από όλον τον κόσμο και σε ό,τι αφορά την LGBT κοινότητα, η πόλη βρίσκεται σε άλλο επίπεδο. Εχω επηρεαστεί πολύ από τα μέρη που έχω ζήσει (…) Από ανθρώπους, σίγουρα (με επηρέασε) ο πατέρας μου, που όταν έπρεπε να φύγουμε από το Σουδάν, γιατί ήρθε η δικτατορία και έδιωξαν όλους τους ξένους, βρήκε μια καλή δουλειά στην Ελλάδα και κατάφερε να πάει καλά. Και πιο πολύ (με επηρέασε) η ηθική του. Μετά, όταν άρχισα την καριέρα μου, το ‘86 στην πρώτη μου δουλειά, ήταν ο τότε διευθυντής μου, που ήταν αυστηρός και μου είχε πει, επειδή μου άρεσε η ιστιοπλοΐα πάντα, “σε έναν χρόνο θα σου πω αν πρέπει να γίνεις ιστιοπλόος ή μάνατζερ”. Αυτός με είχε βοηθήσει πάρα πολύ, γιατί πραγματικά και εγώ δεν ήξερα (τι θέλω να κάνω). Και σίγουρα εμένα με βοήθησε και το Deree, γιατί σαν μαθητής δεν ήμουν πολύ καλός και δεν είχα βρει κάτι πραγματικά να μου αρέσει. Μπαίνοντας εκεί, ανακάλυψα το μάρκετινγκ και πιο πολύ την οργάνωση κι αυτό με ενέπνευσε πάρα πολύ, ειδικά δύο-τρεις καθηγητές» λέει.
Σαν παιδί σε μαγαζί με καραμέλες
Όταν ο Θεοδόσης Μιχαλόπουλος, CEO της Microsoft Ελλάδας, Κύπρου και Μάλτας, ανέλαβε τον σημερινό του ρόλο στην εταιρεία, έτυχε να βρεθεί σε ένα ταξίδι με τον επικεφαλής της εταιρείας παγκοσμίως, Jean-Philippe Courtois. «Βρεθήκαμε μαζί σε ένα ταξί και κάναμε μια κουβέντα (…) Μου είχε πει ότι, “σε αυτή τη θέση, θα νιώσεις πολλές φορές σαν παιδί μέσα σε ένα μαγαζί με καραμέλες. Θα υπάρχουν πάρα πολλά πράγματα που μπορείς να πάρεις, αλλά πρέπει να θυμάσαι ότι δεν θα μπορείς να το κάνεις, πρέπει να κάνεις δύο-τρία και να κάνεις φοβερή εστίαση. Βέβαια, του είχα πει τότε θα θέλαμε να κάνουμε ένα data center στην Ελλάδα και μου είχε πει “είσαι πολύ αισιόδοξος, θα το δούμε”! Στο θέμα της συμπερίληψης και της θέσης της γυναίκας στην επιχείρηση, αν με ρωτούσατε πριν έξι χρόνια για το θέμα της ποσόστωσης (για τις γυναίκες) ήταν κάτι για το οποίο ως 35άρης άντρας θα έλεγα “ γιατί να υπάρχει”; Είχα όμως την τύχη να συνεργαστώ και να δουλέψω για την Πέγκυ Αντωνάκου, που σήμερα είναι στη Google, και έμαθα πολλά πράγματα για το πώς αισθάνεται μια γυναίκα σε μια επιχείρηση, ποια είναι τα θέματα, και πώς η ανδροκρατούμενη κοινωνία κάποιες φορές δημιουργεί αναχώματα. Αυτό με βοήθησε πάρα πολύ να καταλάβω και να αλλάξω» διηγείται.
Η αξία του πείσματος
Η αφετηρία της επιχειρηματικής πορείας της Ιουλίας Τσέτη, προέδρου και CEO του Ομίλου Φαρμακευτικών Επιχειρήσεων Τσέτη (ΟΦΕΤ), υπό τη σκέπη του οποίου λειτουργούν -μεταξύ άλλων- οι εταιρίες UNI-PHARMA και Intermed, θα μπορούσε να ειπωθεί πως ήταν το πατάρι του φαρμακείου της μητέρας της Σόνιας, στην Άρτα, αλλά και το εργοστάσιο του πατέρα της στην Αθήνα. Δύο δυναμικοί φαρμακοποιοί γονείς και μια δυναμική γιαγιά. «Τα μαθήματά μου τα έκανα στο πατάρι του φαρμακείου της μητέρας μου στην Άρτα, όπου εργάζονταν πάρα πολλοί υπάλληλοι κι άκουγα τη μητέρα μου να εκτελεί συνταγές. Δεν ένιωσα ποτέ ότι μεγάλωσα σε ένα ανδροκρατούμενο περιβάλλον» λέει, επισημαίνοντας πως το γεγονός ότι και οι δύο γονείς της ήταν άνθρωποι της επιστήμης και της αγοράς ίσως λειτούργησε για εκείνη σαν ένας μοχλός, που τη βοήθησε να εξοικονομήσει δυνάμεις, σε σχέση με άλλες γυναίκες (που δεν είχαν αντίστοιχα γυναικεία πρότυπα). Ταυτόχρονα, ο πατέρας της είχε ξεκινήσει το εργοστάσιο στην Αθήνα, «όπου κατάλαβα ότι κάτι όμορφο γίνεται πίσω από τα φουγάρα, κάτι ωραίο για τον άνθρωπο».
«Το θέμα είναι να προχωράς μπροστά και να αφήνεις τα βαρίδια πίσω σου (…) Η ζωή είναι μια πάλη» λέει και προσθέτει ότι αυτό που την ενδυνάμωνε για να πετύχει όσα πέτυχε ήταν το πείσμα. Το πείσμα ν’ αποδείξει ότι οι Έλληνες μπορούν να είναι ισότιμοι με τους υπόλοιπους Ευρωπαίους στην τεχνολογία και την υποδομή της βιομηχανικής παραγωγής: «Από πολύ μικρή, ο πατέρας μου με πήγαινε στα εργοστάσια της Ελβετίας και της Βόρειας Ιταλίας, που τότε ήταν ακόμα ακμάζουσα στον τομέα. Το θέμα μου ήταν να δημιουργηθούν στην Ελλάδα εργοστάσια φαρμάκων εφάμιλλα αυτών σε επίπεδο τεχνολογίας και υποδομής. Κι αυτό κοίταξα να κάνω και νομίζω ότι τα καταφέραμε».
Η αξία της συνεργασίας και των λαθών και οι ηγέτες που τα ξέρουν όλα
Αλήθεια, όταν είσαι υπεύθυνος για μια μεγάλη γεωγραφική περιοχή, με 45 χώρες και 93 εθνικότητες, πόσο εύκολο είναι να δημιουργήσεις μια ενιαία κουλτούρα ενδυνάμωσης των ανθρώπων, που διαπνέει όλον τον οργανισμό; Ο Νίκος Κουμέττης περιγράφει τα βασικά στοιχεία της κουλτούρας στην Coca- Cola AE. «Προσπαθούμε να εμπεδώσουμε, πρώτον, ότι η συνεργασία είναι πιο σημαντική από την επιτυχία. Δεύτερον, ότι τα λάθη είναι πολύ ανθρώπινα και τα θέλουμε, γιατί μέσα από αυτά μπορούμε να προχωρήσουμε… ‘Οτι το περιβάλλον είναι πολύ σημαντικό και δεν μπορούμε να το αγνοήσουμε. Την αξία της ηθικής (…) Στο τέλος της ημέρας, όλοι οι οργανισμοί πρέπει να πετυχαίνουν εμπιστοσύνη (…) Στην Ελλάδα έχουμε ακόμα μερικές εταιρείες που λειτουργούν με τον παλιό τρόπο διοίκησης, με τον φόβο. Ο καινούργιος τρόπος διοίκησης είναι να δημιουργείς εμπιστοσύνη με το να έχεις φανατικούς ακολούθους που σε πιστεύουν. Στην Ελλάδα είμαστε ακόμα στη μέση. Έχουμε παραδοσιακές εταιρείες με παλιό στυλ διοίκησης, δηλαδή το μεγάλο αφεντικό είναι πάντα σωστό και δεν κάνει ποτέ λάθος και βλέπεις κι αρκετές εταιρείες, πιο πολύ πολυεθνικές, που προσπαθούν να ακολουθήσουν τον άλλον τρόπο διοίκησης, που για εμένα, ειδικά μετά την πανδημία, είναι ο τρόπος που πρέπει να διοικήσουμε» σημειώνει και προσθέτει πως οι ηγέτες παλιού τύπου, «λίγο φωνακλάδες που τα ξέρουν όλα», δυστυχώς συχνά προσλαμβάνουν ανθρώπους που είναι ίδιοι με εκείνους.
Τα παιδιά να βρουν αυτό που πραγματικά τους αρέσει να κάνουν
Ο Νίκος Κουμέττης ήταν για πολλά χρόνια καθηγητής στην Πάντειο και παραμένει στο Deree. Όπως λέει, πιστεύει ότι πολύ λίγα σχολεία στην Ελλάδα εκπαιδεύουν τα παιδιά πάνω στα ηγετικά προσόντα -κι αυτό είναι ένα πρόβλημα που δεν υπάρχει μόνο στη χώρα μας. Αυτό το κενό ήταν άλλωστε ένας από τους λόγους που ίδρυσε προ οκταετίας το «Regeneration», μαζί με τον Πάνο Μαμαδόπουλο: «Ακόμα και έξυπνοι άνθρωποι συχνά δεν ξέρουν πώς να μιλήσουν, να κάνουν συνεντεύξεις, τι ηγετικά προσόντα να αναδείξουν. Στα interviews για δουλειά για παράδειγμα: πρέπει να χρησιμοποιείς το στόμα και αυτιά σου με την αναλογία που τα έχεις. Κάνεις την πρώτη ερώτηση σε μια συνέντευξη και η απάντηση κρατάει 25 λεπτά. Αν κάποιος κάνει 25 λεπτά να απαντήσει στην πρώτη ερώτηση, σίγουρα δεν θα τον πάρω. Υπάρχουν soft skills, που πραγματικά είναι σημαντικό να βρεθούν οργανισμοί να τα εξηγήσουν στα παιδιά». Κατά τον Νίκο Κουμέττη, το πιο σημαντικό για τα παιδιά σήμερα είναι να βρουν αυτό που πραγματικά τους αρέσει να κάνουν: «Ο γιος μου από μικρός ήθελε να γίνει σκηνοθέτης και σήμερα είναι στην Αμερική και κάνει αυτό που ήθελε από πέντε χρονών. Η κόρη μου δεν ξέρει ακόμα ακριβώς τι θέλει να κάνει, και αυτό που της λέω είναι “πάρε τον χρόνο σου, πάρε μαθήματα, για να καταλάβεις τι σου αρέσει, γιατί από τη στιγμή που θα κάνεις κάτι 10 ώρες την ημέρα, πρέπει να σου αρέσει πολύ”» λέει.
Αναφερόμενος στο θέμα των συνεντεύξεων για εργασία, ο Θεοδόσης Μιχαλόπουλος σημειώνει ότι στην όλη διαδικασία υπάρχει η αδικία ότι πρέπει να κρίνεις τον άνθρωπο απέναντί σου σε μόλις μια ώρα και τότε, αν δεν έχεις εκπαιδευτεί κατάλληλα, τα πράγματα που ψάχνεις και αναγνωρίζεις στον άλλον, είναι αυτά που είσαι ο ίδιος. «Βλέπεις τον άλλον με τη δική σου οπτική κι αν αυτή είναι στενή, θα πάρεις αυτόν που μοιάζει με εσένα. Αυτό στην Ελλάδα συμβαίνει πολύ και πρέπει να αλλάξει» υπογραμμίζει, ενώ σχετικά με το ίδιο θέμα, η Ιουλία Τσέτη επισημαίνει ότι το πιο δύσκολο κομμάτι για μια επιχείρηση είναι το κομμάτι των συνεντεύξεων. Το δύσκολο σημείο είναι, λέει, να εκτιμήσεις κατά πόσο το άτομο που δίνει συνέντευξη έχει το πάθος για δημιουργία. «Δεν σας κρύβω ότι σε στελέχη που έρχονται για το κομμάτι της έρευνας, είμαι κι εγώ παρούσα στις συνεντεύξεις, γιατί θέλω να δω κατά πόσο το άτομο είναι διατεθειμένο να κοπιάσει. Γιατί η έρευνα δεν είναι πάντα σίγουρη, έχει απογοητεύσεις, θα χρειαστεί να το παλέψεις από διαφορετικές πλευρές, να συνεργαστείς» σημειώνει.
Ευάλωτος αλλά δυνατός
Τελικά, πόσο ανοιχτός μπορεί να είναι ένας ηγέτης/ηγέτιδα ως προς την έκθεση των αδυναμιών του/της; «Βασικός στόχος είναι να δημιουργήσεις εμπιστοσύνη και να έχεις φανατικούς ακολούθους, όχι επειδή έχεις τη θέση ή επειδή σε φοβούνται. Οι ηγέτες δεν πρέπει να φοβούνται να γίνουν ευάλωττοι. Σε αρκετές χώρες της Νοτιοανατολικής και Νότιας Ευρώπης, το να είσαι ευάλωτος στη δουλειά, το θεωρούμε μίασμα. Ειδικά μετά την πανδημία όμως, που έχουμε τόσα θέματα ψυχολογικά, είναι πολύ σημαντικό να έχεις ως ηγέτης συναισθηματική νοημοσύνη. Στην Ελλάδα είτε δεν το έχουμε καταλάβει είτε δεν το εκτιμούμε είτε το φοβόμαστε, γιατί το να φαίνεσαι ευάλωτος έχει και μια θεωρητικη αδυναμία» λέει ο Νίκος Κουμέττης, που θεωρεί πως η αποστροφή μας για την ευαλωτότητα πιθανότατα οφείλεται κατά 50% στο πώς μεγαλώνουμε, με το σύνδρομο του ήρωα πολεμιστή και κατά 50% στο ότι οι Έλληνες δεν ζούμε/εργαζόμαστε αρκετά σε άλλες χώρες, όπου θα είχαμε τη δυνατότητα να δούμε άλλους λαούς να νιώθουν αρκετή ασφάλεια, ώστε να μη φοβούνται να δείξουν ευάλωτοι.
Αντίστοιχα, ο Θεοδόσης Μιχαλόπουλος θεωρεί ότι ένας ηγέτης πρέπει να είναι ευάλωτος, να μπορεί να έχει ενσυναίσθηση. Και κατά τη δική του άποψη, η ελληνική οικογένεια, που μας διδάσκει εξ απαλών ονύχων ότι οι ηγέτες είναι πάντα πολύ δυνατοί ή ότι οι άντρες δεν κλαίνε, έχει μερίδιο ευθύνης στο γεγονός ότι δεν είμαστε αρκετά ανοιχτοί. Προσθέτει δε ότι οι εταιρίες χρειάζεται να βελτιώσουν την περιέργεια του ανθρώπινου ταλέντου, να αφήνουν τους ανθρώπους να ρωτάνε, να μαθαίνουν από τον άλλο και για τον άλλο. «Αυτό βοηθάει πάρα πολύ να εξελιχθείς. Κι αυτό που το εμποδίζει είναι το “fixed mindset”, δηλαδή η νοοτροπία τύπου “ξέρω πώς πρέπει να γίνει, το έχω ξανακάνει, δεν έχει πετύχει ή έχει πετύχει, οπότε πάμε στα σίγουρα… Σχεδόν πάντα, όταν δεν κάνεις κάτι καινούργιο, δεν αλλάζεις κι αυτό οδηγεί δυστυχώς πολλές επιχειρήσεις να κάνουν κύκλους» επισημαίνει.
Το μοντέλο του σούπερ ήρωα κατέρρευσε
Κατά την Αγγέλικα Τζέμου, μέλος του διοικητικού συμβουλίου και διευθύντρια ανθρώπινου δυναμικού της Bayer Ελλάς, που μεταξύ άλλων έχει δημιουργήσει ειδικό συμβούλιο Inclusion and Diversity, η πανδημία μας ταλαιπώρησε μεν, αλλά και μας δίδαξε και, πλέον, σύμφωνα με έρευνα της McKinsey, πάνω από το 50% των εργαζομένων δηλώνουν την ενσυναίσθηση ως κύριο παράγοντα αξιολόγησης ενός εργασιακού περιβάλλοντος. «Αυτό δεν υπήρχε στο παρελθόν. Ο ηγέτης μέχρι χθες ήταν σούπερ ήρωας. Δεν είχε δικαίωμα να κάνει λάθος, έπρεπε να έχει όλες τις απαντήσεις, να είναι άριστος. Ο σούπερ ήρωας κατέρρευσε, γιατί δεν υπάρχουν σούπερ ήρωες, είμαστε όλοι άνθρωποι με αδυναμίες και βρισkόμαστε σε ένα ταξίδι προσωπικής ανάπτυξης. Ο άνθρωπος εμπιστεύεται αυτό που αισθάνεται ότι είναι αληθινό. Στη Bayer περιμένουμε από τους ηγέτες να γίνουν role models στην ενσυναίσθηση, στο μοίρασμα, στο να εκφράζονται αληθινά, γιατί έτσι περνά η κουλτούρα εργασίας σε όλους» τονίζει.
Ο Ανδρέας Κωνσταντίνου, ιδρυτής και πρόεδρος της Slashdata, επισημαίνει ότι η κουλτούρα είναι σημαντικότερη από την απόδοση της εταιρείας. «Ας χειροκροτήσουμε ηγέτες, ιδανικά όχι υπερανθρώπους τύπου Elon Musk, ηγέτες που είναι εκπρόσωποι μιας υγιούς επιχειρηματικής κουλτούρας. Σήμερα, πολλούς ανθρώπους μας σταματάει ο φόβος στο να εκφράσουμε την πεποίθησή μας. Ο φόβος ότι θα μας ακούσει ο μάνατζερ, και θα δημιουργηθεί λάθος εντύπωση. Αυτό που χρειάζεται ώστε ένας εργαζόμενος να νιώθει άνεση να εκφράσει ακόμα και ιδέες εκ πρώτης όψεως τρελές, είναι η εμπιστοσύνη. Στην πυραμίδα ιεράρχησης ανθρώπινων αναγκών του Μάσλοου η ασφάλεια είναι το βασικότερο στρώμα μετά τις βιολογικές ανάγκες, που σημαίνει ότι νιώθω ασφαλής στη δουλειά μου, ότι αισθάνομαι πως μπορώ να μιλήσω χωρίς να παρεξηγηθώ, ότι θα ακουστώ, ότι μπορώ να ρωτήσω, ότι υπάρχει ασφάλεια για τον μισθό μου και πού θα είμαι σε έναν χρόνο από τώρα. Η εμπιστοσύνη είναι χιλιάδες μικρά πράγματα, καθημερινές συνθήκες, που σε βάθος χρόνου χτίζουν εμπιστοσύνη και την ασφάλεια ο εργαζόμενος να αισθάνεται ο εαυτός του» λέει.
Βάζοντας «ψυχή»
Και πώς ενδυναμώνει κάποιος νέος επιχειρηματίας τον ίδιο του τον εαυτό σε δύσκολες και ασταθείς συνθήκες; «Οι επενδυτές λένε καμια φορά στους ιδρυτές ότι όταν ξεκινά η διαδικασία (της χρηματοδότησης), πρέπει να βάλεις και εσύ ένα ποσό, έστω μικρό, στην εταιρεία σου. Κι αυτό λέγεται “you have to put some skin in it”, ώστε να εκτεθείς και εσύ στην ιδέα σου, να δούνε ότι το πιστεύεις πραγματικά. Πόσο περισσότερο skin μπορείς να βάλεις από την ψυχή σου; Αυτή σε οδηγεί, σε ενθαρρύνει, Ο,τι κάνεις με την ψυχή σου είναι επιτυχία. Εγώ αυτό, το να βάζω “ψυχή”, το θέλω πάρα πολύ και αυτό μου δίνει κίνητρο. Το να κάνεις κάτι με την ψυχή σου δημιουργεί μια συνθήκη, ευφορία, ωραίο κλίμα στην ομάδα. Αλλά ένα διαφορoποιό στοιχείο που λειτουργεί είναι όταν οι αξίες και το όραμά σου αγγίζουν τις ζωές των ανθρώπων. Την ανάγκη τους, κοινωνική ή εσωτερική» λέει η Ελευθερία Ζούρου, ιδρύτρια και CEO της Doctoranytime και προσθέτει: «Δεν είναι όλοι για όλα. Κάποιες φορές με καλούν σε συνέδρια και μου λένε “εμπνεύστε τους ανθρώπους να γίνουν επιχειρηματίες”. Δεν θέλω να το κάνω, είναι λάθος να γίνει κάποιος επιχειρηματίας, αν δεν το λέει πολύ η καρδούλα του. Κάθε θέση εργασίας είναι μια μικρή επιχείρηση, άρα το πρώτο πράγμα που πρέπει να έχει κάποιος είναι να είναι self-motivated. Αν δεν σου ταιριάζει αυτό που κάνεις, κάνε κάτι άλλο. Ο Ιπποκράτης το πρώτο πράγμα που έλεγε στους ασθενείς ήταν “θέλεις να θεραπευτείς; Αν θέλεις θα γίνει”. Το ίδιο συμβαίνει με όλα τα πράγματα στη ζωή».
Χαιρετισμούς στην εκδήλωση απήθυναν η πρόεδρος της Επιτροπής WIB, Μυλαίδη Στούμπου, η οποία επισήμανε ότι η ενδυνάμωση όλων ενισχύει τις αποδόσεις, προωθεί την καινοτομία και ενθαρρύνει την ανάπτυξη, αφού οι επιχειρήσεις είναι πάνω από όλα άνθρωποι και ομάδες, ο πρόεδρος του Ελληνοαμερικανικού Επιμελητηρίου, Νίκος Μπακατσέλος, που τόνισε ότι «ενδυναμώνοντας τον άνθρωπο δημιουργούμε καινούργιες δυνατότητες, ευκαιρίες και προοπτικές και βιώσιμους οργανισμούς» και ο γενικός διευθυντής του φορέα, Ηλίας Σπυρτούνιας, σύμφωνα με τον οποίο «ηγεσία είναι η ικανότητα να εμπνέεις τους ανθρώπους να ξεπερνούν αυτά που τους κρατούν πίσω και να αναδεικνύουν τα χαρίσματά τους. Κάθε φορά που αναδεικνύεις έναν άνθρωπο αναδεικνύεις τον εαυτό σου σε ηγέτη, είτε έχεις τον τίτλο είτε δεν τον έχεις»._
